“…Өндөр дээд Бурхан халдуныг
Өглөө бүр мялаасугай
Өдөр бүр магтсугай” хэмээсэн Чингис хааны зарлиг буй. 1818 оноос энэ хайрханд албан ёсоор тахилга үйлддэг болсон. 1995 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Бурхан Халдун уулыг төрийн тахилгатай болгосон.
Түүнчлэн 2015 онд ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн хорооны 39 дүгээр чуулганаас “Бурхан халдун уул, түүнийг хүрээлсэн тахилгат газар нутаг” хэмээх нэрээр Дэлхийн соёлын өвд бүртгэж авсан юм.
1992 оноос 12 мянган км хавтгай дөрвөлжин талбайг Хан Хэнтийн тусгай хамгаалалттай бүс хэмээн тогоож төрийн хамгаалалтад авсан байдаг. Одоо энэ газрыг БОАЖЯ-ны харьяа Хан Хэнтийн Дархан цаазат газрын хамгаалалтын захиргааны зургаан байгаль хамгаалагч хамгаалж байдаг юм.
Бурхан Халдуныг БОАЖЯ-ны харьяа Хан Хэнтийн Дархан цаазат газрын хамгаалалтын захиргааны зургаан байгаль хамгаалагч хамгаалж байдаг юм.
Ес эхэлсэн ч жавар тачигналгүй хэд хоносон өнгөрсөн оны сүүлчийн өдрүүдэд энэ их хайрханыг зорилоо.
Улаанбаатараас Багануур хүртэл 130 км “хар” замаар, тэндээс зүүн хойшоо “шороон” замаар гараад давхив. Тэндээс 100 орчим км яваад Их хоригийн газарт байх Хан Хэнтийн Дархан цаазат газрын хамгаалалтын захиргааны пост дээр очлоо. Хоригийн газар гэдэг нь дээдсийг онголсон дархан газар гэсэн үг юм. Пост байрласан Их хоригт айл амьтан нутаглахыг хориглож цаазалдаг тухай түүхэнд бичсэн нь бий.
Багануураас гараад Мөнгөнморьт хүртэлх 60 орчим км ямар нэг саадгүй, “цагаан” замтай. Харин үлдэх 40 нь тийм сайнгүй. Хөвч, тайгад дөхөж буй болохоор арга ч үгүй биз ээ.
Тэдэнд зэвсэг болдог нь төрийн сүлдтэй малгай, дүрэмт хувцас л юм байна.
Их хоригийн постон дээр Бишбазарын Энхболд гэдэг байгаль хамгаалагч үүрэг гүйцэтгэж байна. Энэ пост бол Бурхан Халдуны бүс рүү орох “хилийн хаалга” нь юм. Постны байрыг хоёр жилийн өмнө төслөөр барьсан гэнэ. Ажлын болон амрах өрөөтэй. Байгаль хамгаалагч нэг удаад үүрэг гүйцэтгэхээрээ тэндээ 7-10 хонодог аж. Галаа түлээд, хоолоо хийж иднэ. Хамгийн гол нь Бурхан Халдуныг зорьсон гийчдийг хянаж шалгаж оруулж, гаргах үүрэгтэй. Б.Энхболд байцаагч тав дахь хоногтоо постон дээр хонож байна гэсэн юм.
Хэдийгээр бид шөнө дөлөөр очсон ч постны байшинд гэрэл тусахад л “нөхөр” байгаль хамгаалагч үүдэндээ “гозойж” байдаг юм байна. 17 жил Бурхан Халдун орчмын байгаль орчныг хамгаалсан хүн гэдэг тийм байхаас ч яахав. Бас тэр эзгүй хөвчид машины дуу яаж сонсогдох нь тов тодорхой юм.
Босго тэнгэрийн даваа хүртэл постноос 40 орчим км бий. Чамгүй бартаатай учир цаг гаруй, заримдаа хоёр цаг ч явж мэдэхээр газар ажээ. Юутай ч өглөөний 6:00 цаг хүртэл пост хавиар аргацааж байгаад цааш гарвал Босго тэнгийн даваанд нартай “золгодог” гэдгийг учир мэдэх хүмүүс хэлдэг юм. Тэр ёсоор хүлээлээ. Тэгэнгээ байгаль хамгаалагчтай буу халлаа даа.
Б.Энхболд өөрөө Төв аймгийн Мөнгөнморьтын уугуул хүн гэнэ. Гэр нь Бага Хоригийн газраас урагш байдаг гэсэн. Малтай. Мал нь ч овоо өсчихсөн. Байгаль хамгаалагч гэдэг завгүй ажил болохоор ар гэрийн ажилд оролцоод байх завгүй. Тиймээс туслах малчин авчээ. “…Энэ ажилдаа би дуртай юм аа. Тийм болохоор малчиндаа цалингаа өгөөд, өөрөө ажлаа хийгээд л явдаг даа” гэсэн. Тэрээр гурван хүүхэдтэй. Том хоёр нь “учраа олчихсон”, бага нь оюутан. Түүний хувийн мэдээлэл тэгсгээд зогсоно. Харин ажлынхаа тухай бол ярих юм ихтэй байхаар юм байна лээ.
Гэхдээ олон юм ярихгүй. “…Сайхан ажил” гэсхийгээд зогсчихно. Байгаль хамгаалагчид постон дээр ингэж хэд хонож үүрэг гүйцэтгэчихээд гэртээ хариад хэвтчихгүй. Хариуцсан бүсээрээ эргүүл тойруул хийнэ. Нэг байгаль хамгаалагч ойролцоогоор 100 хол давсан га-г хамгаалдаг юм байна.
Хамгийн эвгүй нэг юм байна. Юу гэвэл тэдэнд зэвсэг байхгүй. Хуулиараа тийм юм гэсэн. Гэтэл тэр эзгүй ой хөвчид юу эс болохов. Хулгайн ан, хууль бус аялал гээд явж өгнө. Хулгайн анчид тэр хавиар бас явна. Эргүүл хийж яваад дээрээс нь яваад орчихдог явдал байгаль хамгаалагчдад цөөгүй таардаг аж. Үнэнийг хэлэхэд тэдэнд зэвсэг болдог нь төрийн сүлдтэй малгай, дүрэмт хувцас л юм байна. Хууль чангарсан, хулгайн ангийн ял хүнд болсон. Ийм үед улаан нүцгэн гартай байгаль хамгаалагчтай эзгүй хөвчид таарсан этгээд байгаль хамгаалагчид халдвал яах вэ гэдэг асуултад манай төр “хариулт” өгөх цаг нь нэгэнт болсон юм байна лээ.
Бас Бурхан Халдунд бараалхахаар очигсод архи ууна. Үүнээсээ болоод байгаль орчин бохирдуулж сүйтгэчих гээд байдаг талтайг бас цухас дурдана лээ.
Ингэсээр өглөө ч болголоо. Бид замдаа гарлаа. Энэ пост бас хураамж авна. Нэг хүн 300 төгрөг хураалгана. Харин гадаадын иргэн 3000 төгрөг хураалгана. Хураамжийн тасалбар нь гоё гэж жигтэйхэн. Энэ тасалбарыг хэвлэхэд 300-аас илүү төгрөгийн зардал гарсан байж мэдэхээр л юм байна лээ. Ер нь бол Монгол төрийн шүтээн Бурхан Халдун хайрханд бараалхахаар очиж байгаа хүнд 300 төгрөг гэдэг инээдэм шүү дээ. Тиймээс хураамжийг нэмэгдүүлэх цаг нь, шаардлага нь байна гэж бодогдсон. Гэхдээ 300 төгрөгөө өгөхгүй гэж байгаль хамгаалагч нартай барилцаж авах шахдаг гэж байгаа. Уг нь үнэхээрийн шүтээд тийш зорьсон хүний хандлага нь өөр байдгийг байгаль хамгаалагч ярьсан.
Хураамжийн тасалбар нь гоё гэж жигтэйхэн. Энэ тасалбарыг хэвлэхэд 300-аас илүү төгрөгийн зардал гарсан байж мэдэхээр л юм байна лээ.
Босго тэнгэрийн даваанд сүрлэг сайхан “овоо”-той болжээ. Хан Хэнтийн Дархан цаазат газрын байгаль хамгаалагчид даргатайгаа цуг зүтгэж байгаад сүндэрлүүлж авчээ. Ажил ч, зардал ч их орсон гэсэн. Төрийн тахилгат хайрханы “босго”-нд ийм овоо байх нь зүйн хэрэг юм.
Явсаар Бурхан Халдуны Дунд овоонд гарч, ёс үйлдчихээд бууж ирэв. Бурхан Халдун дээд, дунд, бэлийн гэх гурван овоотой. Уг нь анхдугаар Богд “…Дунд овооноос дээшээ гарвал хүнддэнэ” гэж айлдсан юм гэнэ лээ. Дээд буюу Тэнгэрийн овоо руу зүтгэх тахилга тайлгын уламжлалд харш, амь насанд ч аюултай гэдгийг бид олон баримтаас харж байгаа даа.
Харин нэг анзаарагдсан зүйл гэвэл энэ хайрханд ирэгсэд юу юугүй хадаг яндар болж, түүнийгээ мод чулуунд уяж зүүгээд байх нь багассан харагдсан. Гэхдээ эндхийн зургаан байцаагч 14 хоноод хайрхан тийш явдаг замыг дагаж хогийг нь цэвэрлэдэг юм байна. 500 метр орчим яваад нэг том хогийн уут дүүрдэг. Тэр нь архины шил, ундааны сав голдуу байдаг гэж байна лээ. Уг нь байгаль хамгаалагчид дотогшоо нэвтэрч байгаа машин бүрт постоор нэвтрэхэд нь “Эм си Эс Кока Кола” компаниас хандивладаг байгальд ээлтэй хогны уутыг өгөөд оруулдаг юм байна л даа.
Үүнийг бичихдээ миний бие тэнд эргэх дөрвөн цагт энэ насаараа үүрэг гүйцэтгэж буй байгаль хамгаалагчдын талаар бага боловч хүргэхийг л зорьсон юм. Учир нь Бишбазарын Энхболдын хамт ажил үүргээ гүйцэтгэж байгаа бусад таван байгаль хамгаалагч нь ч арваас дээш хорь гаруй жил ажиллаж байгаа аж.
Байгаль хамгаалагчид гэрт орж эм, гадаа гарч эр гэдэг шиг л Бурхан Халдуны бүсийн байгаль орчин, ан амьтныг хамгаална. Ой хөвчийг нь гал түмрээс сэргийлнэ. Хогийг нь түүнэ. Тэр байтугай “…Сүүлийн жилүүдэд хээрийн боохойн тоо хэрээс хэтрээд ан амьтны үр төлийг их хороож байна. Гөрөөс, буганы тоо толгойг буууруулахад хүргэж байна” гэж ярьж байгаа юм.
Буугаад мордох хүнд бол тэдний ажил гоё л доо. Атаархмаар харагдана. Монгол хүн бүрийн шүтээн болсон Бурхан Халдун хайрханыг бараалан, байгалийн сайхан, агаарын цэвэрт ажиллаж, амьдарч байгаа нь яахын аргагүй сайхан санагдана. Харин ажлаа хийгээд, дээр хэлсэнчлэн зовлон бэрхшээлийг туулаад авна гэхээр бас яггүй ажил харагдаж байгаа юм. Гэхдээ тэд энэ ажилдаа маш дуртай. Бүр нэг сэтгэлээрээ хийнэ.
Хийлээ гээд гавьяа шагнал горьдоод наагуур цаагуур гүйгээд байхгүй.
Ийн Монгол Улсын торгон хилийн доторх Дэлхийн өвд бүртгэлтэй, Монголын их шүтээн хайрхан Бурхан Халдуны хилийг энэ байгаль хамгаалагч эрчүүд өдөр шөнөгүй хамгаалж байгаа юм. Монгол Улсын хил тайван байна гэдэгчлэн Бурхан Халдун шүтээн ч тайван гэж тэд илтгэж байна.
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
